VIII. – X. YÜZYIL

Türk Milleti gibi Türk Edebiyatının da kaynağı Orta Asya’dır. Bu edebiyatta, İsa’dan yüzyıllarca evvele ait olan ilk eserler, ozanların kopuzla çalıp söyledikleri saz şiirleri ve destanlardı. Bunlardan bugün elde esaslı bir metin bulunmamaktadır.

İlk yazılı eserler, sekizinci yüzyılda meydana gelen Orhun Yazıtları’dır. Onbirinci yüzyılda yazılmış olan Divanü Lûgat-it Türk adlı kitapta da dokuzuncu ve onuncu yüzyıllarda Türkler arasında yaşadığı anlaşılan şiir ve destan örnekleri bulunmaktadır. İlk yazılış zamanı hakkıyla kestirilemiyen ve tahminen onbeşinci yüzyılda kopya edilirken dili kısmen yenileştirilmiş olan Oğuz Destanı parçası ise, konu ve ruh bakımından, müslümanlıktan önceki Türk Edebiyatı vasıflarını taşımaktadır. Bu eserler, Türklere mahsus, sade, samimi ve tamamiyle milli bir karakter taşımakta; müslümanlıktan önce orijinal bir Türk Edebiyatının yaşanmış olduğunu göstermektedir. Müslümanlıktan sonra değişen ve bugünkü Türkiye üzerinde gelişen Türk Edebiyatı, şekil ve ruh bakımından, bu eski milli edebiyatın vasıflarını az çok muhafaza etmiştir. Bilhassa, hece vezni, hikaye ve destan tarzı, halk şiirinin nazım şekilleri bu edebiyattan gelmektedir.

Müslümanlıktan önceki Türkçe’de belli başlı iki lehçe görülüyor. Bunlardan biri Orhun Yazıtlarının yazıldığı Kuzey veya Oğuz lehçesidir. Bu lehçe, müslümanlıktan sonra, batı bölgelerine kaymış bulunan Oğuz Türkleri arasında gelişerek Batı Türkçesi adını almış, Azerbaycan ve Türkiye lehçelerine kaynak olmuştur. İkincisi, Oğuz Destanının yazıldığı Güney veya Uygur lehçesidir. Bu da müslümanlıktan sonra Batı Türk ülkelerine nispetle doğuda kalmış bulunan Türkistan da gelişerek ondördüncü yüzyıldan sonra Çağatay lehçesi halinde devam edegelmiştir.

XI – XIII. YÜZYIL

Müslümanlıktan sonra Türk edebiyatına Arap – İran estetiği ile birlikte bu milletlerin işledikleri edebî neviler, nazım şekilleri ve aruz vezni girdi. Böylece, büyük merkezlerde yetişen ve islamî kültür alan Türkler, Arap – İran tarzında yeni bir Türk edebiyatı kurmaya başlamışlar ve sonradan Divan Edebiyatı adını alan tarzın temelini atmışlardır. Arap – İran edebi kültüründen uzak kalan halk kitleleri arasında ise eski ozanların temsil ettiği edebiyat islami ruha bürünmüş yeni bir saz şiiri ve halk edebiyatı halinde devam etti. Bu iki kol arasında hem halk edebiyatından, hem de divan edebiyatından şekil ve ruh itibariyle muhtelif unsurlar alan bir dini edebiyat, Tekke Edebiyatı, meydana geldi. Böylece, müslüman Türk edebiyatı, nazımda, saz şiiri, divan şiiri ve tekke şiiri yollarında üç kolda gelişmesine devam ederken nesirde de bunlara paralel eserler verdi.

Müslüman Türk edebiyatında ilk yüzyıllara ait nesir mahsulleri bir iki tefsir müstesna olmak üzere elde bulunmadığı gibi saz şiirleri de zamanımıza intikal etmemiştir.

Onbirinci yüzyılda Yusuf Hashacip tarafından aruz vezniyle yazılan ve müslüman türk edebiyatının ilk büyük eseri olan Ktadgu Bilik, divan şiiri tarzının başında sayılabilir. Onikinci yüzyılda Edip Ahmet’in yazdığı Aybet-ül-Hakayık da daha çok bu tarzı temsil etmektedir. Ahmet Yesevi’nin Divan-ı Hikmet adı altında toplanan şiirleri ise tam tekke edebiyatı eserleridir.